EKSPERT RADZI
Do początku kwitnienia mniszka lekarskiego – fenologicznego terminu siewu kukurydzy – jest jeszcze trochę czasu. Wysiew słonecznika także jest zbieżny z pojawieniem się żółtych kwiatostanów na łąkach i trawnikach, choć w przypadku tej rośliny jako optimum częściej przywołuje się kwitnienie czereśni i czarnej porzeczki. Z punktu widzenia organizacji produkcji roślinnej początek kwietnia to ostatni moment na podjęcie decyzji związanych z przygotowaniem stanowiskach dla wymienionych gatunków.
Zyskują na znaczeniu
Mimo dużej wszechstronności użytkowania, kukurydza wykorzystywana jest głównie jako zboże paszowe stanowiące cenny komponent mieszanek paszowych dla wszystkich gatunków zwierząt. Ceny skupu ziarna kukurydzy po zakończeniu sezonu wegetacyjnego 2021 kształtowały się nieco powyżej 1000 PLN za tonę, natomiast w marcu wzrosły do poziomu 1300 – 1500 PLN/t (stan na dzień 30 marca 2022). Wprawdzie wczesno wiosenne wzrosty cen skupu ziarna kukurydzy nie są zjawiskiem nowym, lecz w tym roku wydają się być szczególnie gwałtowne, zresztą nie tylko na rynku kukurydzy.
W latach 2010 – 2019 zbiory kukurydzy w Polsce zawierały się w przedziale 2,0 do 4,5 mln ton, w roku 2020 osiągnęły poziom 6,8, a rok ubiegły (2021) zamknął się rekordowym wynikiem 7,5 mln ton (źródło: Biura Analiz i Strategii KOWR). Powierzchnia uprawy kukurydzy z przeznaczeniem na ziarno, od lat wykazuje tendencję wzrostową, lecz w latach 2020-21 odnotowano znaczny wzrost areału, co spowodowało przekroczenie poziomu 1 mln ha (ryc. 1).
Rycina 1. Powierzchnia uprawy kukurydzy na ziarno (opracowanie własne na podstawie danych GUS, rok 2021 szacunek ARiMR)
W ostatnich latach zwiększyło się także zainteresowanie uprawą słonecznika. Według oficjalnych danych ARiMR w roku 2020 powierzchnia uprawy tej rośliny wynosiła blisko 8400 ha, z czego na województwa dolnośląskie i lubuskie przypadało odpowiednio 16,5 i 15%. Od lat szczególnie dużo słonecznika uprawiało się na Ukrainie (wg FAOSTAT 6 mln ha), z areałem znacznie przewyższającym łączną powierzchnię zasiewów w Unii Europejskiej (4,2 mln ha). W tym roku, z oczywistych względów, sytuacja będzie zupełnie inna. Oznacza to, że zapotrzebowanie na nasiona słonecznika pochodzące z polskich plantacji będzie zdecydowanie większe, co prawdopodobnie przełoży się na cenę skupu.
Wybór stanowiska
Powyższe dane statystyczne przedstawiono nie bez powodu. Wzrastający udział w strukturze zasiewów powoduje konieczność uprawy omawianych roślin w gorszych stanowiskach. Kukurydza preferuje gleby z dobrze wykształconym poziomem próchnicznym, ale przewiewne. Wskazana jest także warstwa gliny w podglebiu. W ten sposób spełniony jest wymóg odnośnie do szybkiego nagrzewania się gleby w okresie wiosny oraz gromadzenia wody w całym sezonie wegetacyjnym. Jednocześnie kukurydza wykazuje jednak dużą plastyczność, związaną z przystosowaniem do gleb o mniejszej naturalnej żyzności. W tych warunkach konieczne jest zwrócenie uwagi na odpowiednią dostępność składników drugoplanowych, często niedocenianych. Wprowadzenie do gleby wapnia (nie koniecznie wapna), oprócz funkcji żywieniowej i ochronnej, wiąże się z poprawą struktury gleby. Z kolei odnosząc aplikację siarki i magnezu do produktywności gleby należy wziąć pod uwagę neutralizację toksycznego glinu, w glebach lekko kwaśnych i kwaśnych. W tym kontekście ważna jest podaż siarczanu magnezu (ryc. 2 i komentarz pod ryciną). Jednym z wyborów jest przedsiewne zastosowanie LUBOPLONU MAG-MAKS. Nie oznacza to jednak, że przygotowując stanowisko pod kukurydzę można rezygnować z odkwaszania, z wykorzystaniem klasycznych nawozów wapniowych. Aplikacja siarczanu magnezu lub odpowiednio wcześniej siarczanu wapnia jest rozwiązaniem tymczasowym, w takim znaczeniu, że wapnowanie gleby trzy tygodnie przed siewem kukurydzy nie jest dobrym terminem agrotechnicznym.
Rycina 2. Znaczenie siarczanu magnezu w neutralizacji toksycznego glinu – schemat (wg Potarzyckiego); Mg stymuluje wydzielanie kwasów organicznych „wychwytujących” Al3+ w ryzosferze; aniony siarczanowe SO42- łącząc się kationami glinu (Al3+) znacznie zmniejszają ich aktywność nie tylko w ryzosferze.
W odróżnieniu od kukurydzy słonecznik jest bardzo wrażliwy na zakwaszenia. Dlatego przygotowując stanowisko powinniśmy doprowadzić glebę co najmniej do odczynu 6,5. Do uprawy słonecznika najlepiej nadają się gleby powstałe z utworów gliniasto-pylastych lub gliniastych. Dla słonecznika ważnym czynnikiem warunkującym wysoki plon jest także odpowiednia suma efektywnych temperatur, która dla tego gatunku wynosi około 2000oC, wykazując jednak duże zróżnicowanie zależnie od odmiany i przyjętej podstawy. Stąd, w połączeniu z dobrymi warunkami glebowymi, największy poziom plonu notowany jest na Dolnym Śląsku. Po spełnieniu warunku uregulowania odczynu, słonecznik może być uprawiany także w glebach piaszczystych, dominujących w Polsce. Wynika to z rozwoju głębokiego i silnego systemu korzeniowego, pozwalającego penetrować głębsze warstwy profilu glebowego, nawet do głębokości 3-4 metrów. Jednak w takich stanowiskach konieczne są większe nakłady na nawożenie (zwłaszcza fosforem i wapniem, składnikami stymulującymi rozwój korzeni) nakierowane na efektywne poszukiwanie wody i składników mineralnych w podglebiu. Ze względu na budowę morfologiczną skórki gatunek ten jest odporny na okresowe niedobory wody, lecz ze względu na dużą biomasę w literaturze można doszukać się stwierdzeń o tym, że słonecznik „nie gospodaruje oszczędnie wodą”. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na kolejny ważny składnik, którego działanie ujawnia się szczególnie w okresach stresu abiotycznego, związanego z gospodarką wodą. Mowa oczywiście o potasie.
Potrzemy pokarmowe i nawozowe
Punktem wyjścia do wyznaczenia dawek nawozów są potrzeby pokarmowe odnoszone do wartości pobrania jednostkowego PJ (tab. 1). Aby wyliczyć sumaryczne zapotrzebowanie na składniki mineralne należy pomnożyć wartość PJ dla danego składnika przez wielkość założonego plonu. W przypadku średniej zasobności w fosfor, potas i magnez uzyskany wynik będzie równocześnie dawką nawozową. Gdy mamy do czynienia ze stanowiskiem o niskiej zasobności ilość nawozu należy zwiększyć o 30-50% zależnie od stopnia wyczerpania. Z kolei po stwierdzeniu wysokich zawartości składników dawka nawozu powinna stanowić 75-40% potrzeb pokarmowych
Tabela 1. Pobranie jednostkowe (PJ) składników mineralnych, kg/ha; plon główny z odpowiednią ilością plonu pobocznego
W firmie LUVENA S.A. dla kukurydzy opracowano nawóz LUBOFOS CORN. W granuli nawozowej znajduje się startowa ilość azotu amonowego, który pobierany przez korzenie roślin, w następstwie reakcji fizjologicznej w ryzosferze, przyczynia się do zwiększenia rozpuszczalności fosforu nawozowego i glebowego. Relacja potasu do fosforu wynosząca 2,1 spełnia wymagania pokarmowe kukurydzy. Dużą zaletą nawozu jest obecność siarki oraz mikroelementów – cynku i boru. Pierwszy z wymienionych mikroskładników jest kluczowy dla efektywnego wykorzystania azotu na każdym etapie formowania struktury plonu kukurydzy, odpowiadając zarówno za liczbę ziarniaków w kolbie jak i ich masę.
Spośród nawozów wieloskładnikowych produkowanych w firmie LUVENA S.A. do nawożenia słonecznika warto polecić LUBOFOS RS, między innymi ze względu na dużą zawartość siarki. Aby zrealizować niemały potencjał słonecznika wymagane jest stosowanie boru (około 300-400 g/ha). Mikroelement ten można dostarczyć poprzez dolistną aplikację, choć bor znajduje się też w rekomendowanym nawozie wieloskładnikowym. Ze względu na bardzo duże potrzeby względem potasu w okresie wegetacji warto rozważyć dodatkowe zastosowanie nawozu potasowego, szczególnie w słabszych stanowiskach.
Specyficzne podejście do ustalenia dawki azotu
Dynamiczny wzrost biomasy kukurydzy i słonecznika przypada na pełnię lata. A to oznacza, że w odróżnieniu od pszenicy ozimej czy rzepaku, ustalając dawkę nawozu azotowego należy uwzględnić znaczny dopływ azotu w wyniku mineralizacji związków organicznych „pochodzenia glebowego” i uwalnianych z resztek pozostałych z przedplonu, a także ewentualnie z nawozów naturalnych. Przypomnę tylko, że mineralizacja tych źródeł azotu jest między innymi funkcją temperatury, co tłumaczy dużą dynamikę tego procesu latem.
Zacznijmy od kukurydzy. W dalszych rozważaniach przyjmiemy następujący wzór na obliczenia dawki azotu:
D = PP – (Nmin · Wk) – Nn
gdzie:
D – dawka nawozu, kg N/ha;
PP – potrzeby pokarmowe (plon x pobranie jednostkowe PJ), kg N/ha
Nmin – zawartość azotu mineralnego (wynik testu lub szacunek), kg N/ha
Wk – współczynnik korekcyjny odniesiony do mineralizacji azotu organicznego, zakres wartości od 1 (słabe stanowisko, mała zawartość próchnicy i resztek roślinnych z przedplonu, niewielka aktywność biologiczna) do 3 (bardzo żyzne stanowisko, dobry przedplon)
Nn – azot uwolniony z nawozów naturalnych, kg N/ha
W poniższej tabeli przedstawiono różne warianty, zróżnicowane pod względem:
- Wielkości założonego plonu (średnia krajowa / poziom doświadczeń COBORU);
- Zawartości azotu mineralnego (test Nmin);
- Potencjału gleby do uwalniania azotu organicznego (współczynnik korekcyjny Wk)
Założono, że nie stosowano wcześniej nawozów naturalnych.
Jak wynika z zamieszczonych przykładów dawki nawozowe dla tego samego pobrania jednostkowego i plonu kukurydzy wahają się w szerokim zakresie, co jest związane z wartością stanowiska (im żyźniejsze tym większa wartość Wk). W sytuacjach gdy odnotowano duże zasoby azotu mineralnego, w żyznym stanowisku, rekomendowane dawki azotu można zdecydowanie ograniczyć i założyć względnie duże wykorzystanie azotu z nawozów, na poziomie 80-85% (wartość, którą należałoby uwzględnić także w obliczeniach). Warunkiem jest jednak odpowiednie obudowanie azotu innymi składnikami (w tym cynkiem), co podkreślam już nie pierwszy raz.
Tabela 2. Przykłady obliczenia dawki azotu dla kukurydzy w oparciu o ocenę stanowiska
Potrzeby nawozowe słonecznika względem azotu są zdecydowanie mniejsze niż kukurydzy. W literaturze polskiej podaje się zwykle zakres 55 – 100 kg N/ha. Wynika to z faktu, że zbyt duże dawki azotu mogą przyczynić się do opóźnienia kwitnienia, wylegania i zmniejszenia zawartości oleju w niełupkach. Przy wyborze nawozu należy pamiętać aby nie wprowadzać do gleby zbyt dużo formy azotanowej.
Zgodnie z algorytmem podanym przez Grzebisza (2021) dawkę słonecznika wylicza się w oparciu o następującą formułę:
D = 0,05·P – (Nmin + Wk)
gdzie:
D – dawka, kg N/ha
P – zakładany plon niełupek, kg/ha,
Nmin – zawartość azotu mineralnego (wynik testu lub szacunek), kg N/ha
Wk – współczynnik korekcyjny, kg/ha (10-20 kg na 1% próchnicy)
Przykładowo dla plonu na poziomie 3 t/ha, w stanowisku z ilością Nmin = 60 kg N/ha i zawartością próchnicy na poziomie 2% dawka azotu będzie wynosić:
D = 0,05·3500 – (60 + 30) = 85 kg N/ha
Działanie zainwestowanych środków w nawożenie słonecznika nie kończy się w momencie zbioru niełupek. Dla plonu na poziomie 3 t/ha pozostanie około 10-12 t s.m. wegetatywnej (wraz z korzeniami) zawierająca około 40-50% pobranego azotu, około 80-90% wapnia i duże ilości magnezu. Nie do przecenienia jest także wpływ tej uprawy na strukturę gleby i bilans próchnicy.
